Zasady przyznawania świadczeń w trybie wyjątkowym

Świadczenia emerytalno-rentowe przysługują osobom ubezpieczonym po spełnieniu wymienionych przez ustawodawcę kryteriów. W przypadku ubezpieczonych oraz pozostałych po nich członków rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają wymaganych warunków, istnieje możliwość przyznania przez Prezesa ZUS świadczenia w drodze wyjątku. Nie jest to jednak jedyna okoliczność, w oparciu o którą takie świadczenie może zostać przyznane.

Dla kogo i kiedy?

Aby uzyskać prawo do świadczenia przyznawanego przez Prezesa ZUS w drodze wyjątku, ubezpieczony albo pozostały po nim członek rodziny musi łącznie spełnić trzy przesłanki:

po pierwsze - niespełnienie wymagań dających prawo do emerytury lub renty musi być spowodowane szczególnymi okolicznościami,
po drugie - ubiegający się o to świadczenie nie może, z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku, podjąć pracy lub innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym,
po trzecie - osoba zainteresowana nie ma niezbędnych środków utrzymania.

Tak stanowi art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zwanej ustawą emerytalną.

Brak choćby jednej z wymienionych przesłanek wyklucza możliwość przyznania świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie emerytalnej.

Wydawać by się mogło, że skoro ustawodawca określił, że Prezes ZUS może przyznać świadczenia w drodze wyjątku, to dopuścił całkowitą i niekontrolowaną swobodę w tym zakresie. Tak jednak nie jest. Z uwagi na dojść precyzyjne określenie wymaganych przesłanek podejmowana przez Prezesa ZUS decyzja nie zależy od swobodnego uznania. Od decyzji przyznającej świadczenie w drodze wyjątku oraz od decyzji odmawiającej przyznania takiego świadczenia nie przysługuje co prawda odwołanie do sądu powszechnego, to jednak ustawodawca przewidział inny tryb "kontroli" tego typu decyzji.

Rozpatrzenie wniosku o świadczenie w drodze wyjątku następuje dopiero po ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy przez organ rentowy lub sąd, w zakresie ustalenia uprawnień do świadczenia w tzw. trybie zwykłym.

Rozumienie przesłanek

Ubezpieczony to osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jak również taka, która przed 1 stycznia 1999 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Krąg osób zaliczonych do członków rodziny ubezpieczonego wskazany został w art. 67 ustawy emerytalnej.

Szczególne okoliczności, które spowodowały brak prawa do świadczenia w zwykłym trybie, to trudne do przezwyciężenia przeszkody, zdarzenia lub trwałe stany, na które ubezpieczony nie miał wpływu.

Całkowitą niezdolność do pracy uniemożliwiającą podjęcie zatrudnienia potwierdza orzeczenie lekarza orzecznika albo komisji lekarskiej ZUS. Wiek natomiast jako przesłanka niemożności podjęcia pracy oznacza wiek poniżej 18 lat lub wiek emerytalny.

Prawo do świadczenia "wyjątkowego" uzależnione jest od braku niezbędnych, a nie niewystarczających środków utrzymania. Brak niezbędnych środków utrzymania należy więc ocenić na tle wysokości minimalnej emerytury.

Tryb "odwoławczy"

Prezes ZUS podejmuje decyzje w sprawach świadczeń przyznawanych w drodze wyjątku na podstawie stanu faktycznego i prawnego istniejącego w dniu zakończenia postępowania wyjaśniającego.

Decyzja Prezesa ZUS zawiera pouczenie o możliwości i trybie jej zaskarżenia. Od decyzji Prezesa ZUS, w przedmiocie odmowy lub przyznania świadczenia w drodze wyjątku, odwołanie do sądu nie przysługuje. Stronie przysługuje prawo do wniesienia wniosku do Prezesa ZUS o ponowne rozpatrzenie sprawy, na zasadach dotyczących decyzji wydanej w I instancji przez ministra. Do wniosku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odwołań od decyzji, określone w Kodeksie postępowania administracyjnego. Tak wynika z art. 83 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963 ze zm.).

Wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy wnosi się w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji stronie.

Na ostateczną decyzję Prezesa ZUS przysługuje prawo wniesienia skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Od wyroku WSA przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Okoliczności brane pod uwagę przy rozpatrywaniu wniosku zainteresowanego o świadczenie przyznawane w drodze wyjątku są potwierdzane:

»	zaświadczeniem z właściwego urzędu skarbowego, dotyczącym źródeł osiąganego przychodu oraz jego wysokości,
»	zaświadczeniem potwierdzającym aktualne zatrudnienie lub prowadzenie innej działalności zarobkowej oraz wysokość osiąganego przychodu,
»	zaświadczeniem potwierdzającym wysokość świadczeń otrzymywanych na podstawie odrębnych przepisów, w tym świadczeń rodzinnych, świadczeń wypłacanych z pomocy społecznej lub zasiłku dla bezrobotnych,
»	zaświadczeniem z urzędu gminy potwierdzającym rodzaj oraz wielkość posiadanego gospodarstwa rolnego,
»	innymi dokumentami, w tym zaświadczeniem potwierdzającym sytuację rodzinną, majątkową i materialną zainteresowanego oraz najbliższych członków rodziny, z którymi prowadzi gospodarstwo domowe.

Oświadczenie zainteresowanego stanowi środek dowodowy, potwierdzający w szczególności następujące okoliczności:

niepozostawanie w zatrudnieniu lub nieprowadzenie innej działalności zarobkowej,
nieotrzymywanie świadczeń na podstawie odrębnych przepisów, w tym świadczeń rodzinnych, świadczeń wypłacanych z pomocy społecznej lub zasiłku dla bezrobotnych,
nieposiadanie gospodarstwa rolnego,
brak najbliższych członków rodziny, z którymi prowadzi gospodarstwo domowe.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. z 2016 r. poz. 887)